Türkmenistan hemişelik Bitaraplyk hukuk derejesine eýe bolan wagtyndan bäri geçen 30 ýylyň dowamynda ählumumy gün tertibiniň möhüm meselelerine dünýä bileleşiginiň ünsüni çekmek, şol sanda ekologik abadançylygy üpjün etmek we suw diplomatiýasyny ilerletmek babatda wajyp daşary syýasy başlangyçlary öňe sürüp, olar bilen bagly ylmy çemeleşmä esaslanýan iň amatly çözgütleri hödürleýär.

Türkmen halkynyň asyrlaryň dowamynda suwy gymmatlyk hökmünde sarpalap, onuň her damjasyny altyn dänesine deňändigini bellemek gerek. Ata-babalarymyz suwy rejeli peýdalanmagyň dürli usullaryny ulanypdyrlar, dag eteklerinde ýerasty kärizleri gazypdyrlar, ýörite howuzlary, jykyrlary gurupdyrlar. Pederlerimiziň suwa aýawly çemeleşmek ýaly asylly ýörelgeleri häzirki wagtda Garaşsyz ýurdumyzda döwrebap usulda dowam etdirilýär. Gahryman Arkadagymyzyň «Suw — ýaşaýşyň we bolçulygyň çeşmesi» atly kitabynda nygtaýşy ýaly, ata-babalarymyz suwa belent sarpa goýup, ony keramat derejesine ýetiripdirler.

Häzirki zaman dünýäsinde suw meselesi Ýer togalagynyň ekologik howpsuzlygy bilen berk bagly möhüm ählumumy meseleleriň biri bolmagynda galýar. Toprak-howa şertlerine laýyklykda, Merkezi Aziýa ýurtlary üçin suw serişdeleri has wajyp ähmiýete eýedir. Şunda suw we ekologiýa meselesiniň howa bilen gönüden-göni baglanyşyklydygyny bellemek gerek. Bu babatda Türkmenistanyň BMG-niň Merkezi Aziýada howanyň üýtgemegi bilen bagly tehnologiýalar boýunça sebit merkezini döretmek baradaky başlangyjy üns çekilmäge mynasypdyr.

Sebitde goňşy döwletler bilen suw boýunça gatnaşyklary pugtalandyrmak syýasy, ykdysady, ekologik nukdaýnazardan örän möhümdir. Diňe Merkezi Aziýanyň ähli döwletleriniň tagallalaryny birleşdirmek esasynda bu ugurda öňde durýan meseleleri çözmek, sebitde durnukly ösüşiň we durnuklylygyň esasy ugurlarynyň biri bolan suw serişdelerini netijeli dolandyrmagyň nusgalaryny işläp düzmek mümkindir. Türkmenistan öz toplan baý tejribesini, döredijilik kuwwatyny tutuş adamzadyň bähbidine gönükdirmegi ugur edinip, suw we ekologik meselelere hemişe halkara hukugyň umumy ykrar edilen kadalary esasynda, sebitiň ähli ýurtlarynyň bähbitlerini hasaba almak bilen, halkara guramalaryň işjeň gatnaşmagynda garalmagy ugrunda çykyş edýär.

Hormatly Prezidentimiz şu ýylyň 16-njy noýabrynda Özbegistan Respublikasynyň Daşkent şäherinde geçirilen Merkezi Aziýa döwletleriniň Baştutanlarynyň ýedinji konsultatiw duşuşygynda eden çykyşynda deňhukuklylyk, birek-biregiň bähbitlerine hormat goýmak, özara düşünişmek, raýdaşlyk esasynda sebitde suw meseleleri boýunça hyzmatdaşlygy mundan beýläk-de pugtalandyrmagyň möhümdigini belledi. Döwlet Baştutanymyzyň sözlerine görä, ýurdumyz Merkezi Aziýa sebitinde ekologik meselelerde, ilkinji nobatda, Araly halas etmek we çölleşmek ýaly meselelerde bilelikdäki tagallalaryň işjeňleşdirilmegi ugrunda çykyş edýär. Türkmenistan Merkezi Aziýada ekologik meseleleri çözmäge BMG-niň düzümleriniň gatnaşmagyny, sebitde onuň ýöriteleşdirilen edaralarynyň döredilmegini goldaýar. Şunuň bilen baglylykda, Arkadagly Gahryman Serdarymyz Birleşen Milletler Guramasynda ýurtlarymyzyň ylalaşykly ekologiýa diplomatiýasynyň döredilmeginiň, Merkezi Aziýanyň meselelerine halkara jemgyýetçiligiň ünsüniň çekilmeginiň zerurdygyna ynam bildirdi.

Mälim bolşy ýaly, Türkmenistan çölleşmä garşy göreşmek ulgamynda yzygiderli işleri alyp barýar. Gahryman Arkadagymyz 2024-nji ýylyň dekabrynda Er-Riýad şäherinde BMG-niň Çölleşmä garşy göreşmek boýunça Konwensiýasyna gatnaşyjy taraplaryň 16-njy maslahatynyň (COP16) çäklerinde geçirilen «Bitewi suw» sammitine gatnaşdy. Türkmenistanyň öňe sürýän anyk başlangyçlary, şol sanda suw meseleleri boýunça köptaraplaýyn diplomatik geňeşmeleriň täze görnüşi hökmünde suw diplomatiýasyny ilerletmäge degişli teklipleri BMG-niň möhüm maksatlary we wezipeleri, ilkinji nobatda, ählumumy parahatçylygy, durnuklylygy, howpsuzlygy üpjün etmek, Durnukly ösüş maksatlaryna ýetmek boýunça wezipeler bilen gönüden-göni baglanyşyklydyr.

Häzirki wagtda Türkmenistan we Birleşen Milletler Guramasy sebit hem-de ählumumy derejede suw serişdelerini dolandyrmak meselesinde ünsi jemleýärler. Bu hyzmatdaşlyk halkara forumlara gatnaşmagy, suwy tygşytly ulanmak boýunça Hereketleriň milli meýilnamalaryny işläp düzmegi, suwdan rejeli peýdalanmak bilen bagly başlangyçlary goldamagy öz içine alýar. Bu ugurdaky maksatlar sebitara dialogy pugtalandyrmakdan, maýa goýumlary çekmekden, gurakçylyk we howanyň üýtgemegi bilen bagly meseleleri çözmek üçin tagallalary utgaşdyrmakdan ybaratdyr. Türkmenistan 2012-nji ýylyň iýunynda Rio-de-Žaneýro şäherinde geçirilen Durnukly ösüş boýunça maslahatda (Rio+20) Birleşen Milletler Guramasynyň işiniň ýörite ugruny işläp taýýarlamagy teklip etdi hem-de ony «Aral deňziniň sebiti üçin BMG-niň Ýörite maksatnamasy» diýip atlandyrdy. Bu maksatnamada Aral sebitinde ýagdaýy durnuklylaşdyrmak hem-de gowulandyrmak boýunça anyk meýilnamalar göz öňünde tutulýar. Bu ugurda ýurdumyzyň durmuşa geçirýän yzygiderli işleri dünýä bileleşiginiň giň goldawyna eýe bolýar. BMG-niň Baş Assambleýasynyň 2018-nji we 2019-njy ýyllarda türkmen tarapynyň başlangyjy esasynda «Birleşen Milletler Guramasynyň we Araly halas etmegiň halkara gaznasynyň arasynda hyzmatdaşlyk» atly Kararnamalary biragyzdan kabul etmegi munuň aýdyň mysalydyr.

2023-nji ýylyň 15-nji sentýabrynda Täjigistan Respublikasynyň Duşenbe şäherinde geçirilen Araly halas etmegiň halkara gaznasyny esaslandyryjy döwletleriň Baştutanlarynyň Geňeşiniň nobatdaky mejlisinde hormatly Prezidentimiz Türkmenistanyň halkara forumlarda Aral meselesiniň biziň sebitimiziň çäklerinden çykandygyny we hakykatdan-da, ählumumy tagallalary talap edýän dünýä derejeli meselä öwrülendigini hemişe nygtaýandygyny belledi. Şunda Türkmenistanyň geljekde-de Araly halas etmegiň halkara gaznasyny esaslandyryjy ýurtlaryň sebit hyzmatdaşlygynyň işjeňleşdirilmegine, daşky gurşawy goramak we Merkezi Aziýa sebitinde durnukly ösüş ulgamynda hyzmatdaşlygyň ulgamlaýyn gurallarynyň döredilmegine gönükdirilen anyk başlangyçlaryny amala aşyrmak ugrunda çykyş etmäge taýýardygy tassyklanyldy. Şoňa görä, gaznanyň şertnama-hukuk binýadyny kämilleşdirmek hem-de geljekki işleriň maksatlaryny, wezipelerini kesgitlemek boýunça çäreleri işjeňleşdirmek teklip edildi. Bu işleri AHHG-ny esaslandyryjy döwletleriň ählisiniň bähbitlerini hasaba almak bilen, halkara hukugyň binýat goýujy ýörelgeleri esasynda alyp barmagyň zerurdygy bellenildi.

Döwlet Baştutanymyzyň 2022-nji ýylyň 23-nji aprelinde sanly ulgam arkaly dördünji Aziýa — Ýuwaş umman Suw sammitine (APWS) gatnaşmagy häzirki döwrüň möhüm wezipeleriniň çözülmegi üçin täze, deňagramly çemeleşmeleriň işlenip düzülmeginde Watanymyzyň başlangyçly orny eýeleýändigini aýdyň görkezdi. “Suw durnukly ösüş üçin: öňdebaryjy tejribeler we geljek nesil” diýen mowzukda guralan bu ýokary derejeli suw meselesini ara alyp maslahatlaşmak hem-de hyzmatdaşlyk etmek arkaly bu ulgamda täzeçil pikirlere we nou-haulara badalga bermek üçin ajaýyp mümkinçilik boldy.

Häzirki wagtda köp döwletleriň, şol sanda Türkmenistanyň hem daşary syýasatynyň ileri tutulýan ugurlary hökmünde kesgitlenen, köptaraplaýyn gatnaşyklaryň syýasy-diplomatik görnüşi hökmünde garalýan suw diplomatiýasy suw serişdeleriniň gözbaşlaryny döretmek hem-de täzeden dikeltmek, olaryň oýlanyşykly, rejeli sarp edilmegi bilen bagly meseleler boýunça ulgamlaýyn gatnaşyklar üçin mümkinçilikleri açýar. Türkmenistan suw dünýäniň ähli halklarynyň umumy baýlygy, arassa agyz suwuna deň derejeli we adalatly elýeterlilik bolsa adamyň düýpli hukugy bolup durýar diýen ýörelgä berk eýerýär. Türkmen halkynyň Milli Lideri, Türkmenistanyň Halk Maslahatynyň Başlygy Gurbanguly Berdimuhamedowyň nygtaýşy ýaly, suw serişdelerine elýeterlilik we olaryň netijeli dolandyrylmagy döwletleriň ösüşine, ykdysadyýetlerine, durmuş ulgamlaryna, abadançylygyna we ýaşaýşynyň hiline gönüden-göni baglydyr. Bitarap Türkmenistan şu garaýyşlar bilen yzygiderli çykyş edip, bu ugurda sebit we halkara hyzmatdaşlygy ösdürmegiň esasy hökmünde özara düşünişmegiň, ynanyşmagyň pugtalandyrylmagyna gönükdirilen giň gerimli işleri alyp barýar.

Suw hojalygy pudagynda Türkmenistan bilen Özbegistanyň arasyndaky hyzmatdaşlygyň oňyn tejribesini bellemek gerek. Hormatly Prezidentimiziň 2022-nji ýylyň 14-15-nji iýulynda Özbegistan Respublikasyna amala aşyran döwlet saparynyň dowamynda Amyderýanyň suw serişdelerini dolandyrmak, goramak we rejeli peýdalanmak hakynda iki ýurduň Hökümetleriniň arasynda Ylalaşyga gol çekilmegi munuň aýdyň güwäsidir.

Türkmenistan BMG-niň tebigaty goramaga degişli esasy resminamalaryna, şol sanda biologik köpdürlülik, ozon gatlagyny goramak, çölleşmä garşy göreşmek, serhetüsti suw akymlaryny hem-de halkara kölleri goramak we peýdalanmak hakynda Konwensiýalaryna, suw-batgalyk ýerler hakynda Ramsar konwensiýasyna, ÝUNESKO-nyň bütindünýä medeni we tebigy mirasy goramak hakynda Konwensiýalaryna, howanyň üýtgemegi boýunça Pariž ylalaşygyna goşulmak bilen, öz üstüne alan borçnamalaryny yzygiderli berjaý edýär. Bu ugurda BMG-niň Ösüş maksatnamasy, Daşky gurşaw boýunça maksatnamasy, Ählumumy ekologiýa gaznasy, Ýewropa Bileleşigi we beýleki abraýly düzümler bilen bilelikde milli hem-de sebit derejesinde maksatnamalardyr taslamalaryň onlarçasy durmuşa geçirilýär.

Hazar deňzi Türkmenistanyň suw diplomatiýasynda möhüm orny eýeleýär. 2010-njy ýylyň noýabrynda Azerbaýjan Respublikasynyň Baku şäherinde geçirilen III Hazar sammitinde Türkmenistan Hazar deňzinde adatdan daşary ýagdaýlaryň öňüni almak we olary aradan aýyrmak babatda bäştaraplaýyn ylalaşygy işläp düzmek başlangyjyny öňe sürdi. IV Hazar sammitine çenli işlenip tamamlanylan bu resminama 2014-nji ýylyň sentýabrynda Astrahanda (Russiýa Federasiýasy) gol çekildi. Hazarýaka döwletleriň Baştutanlarynyň ýokary derejeli sammitiniň jemleri boýunça gol çekilen Maglumatda bu resminamanyň ähmiýeti aýratyn nygtaldy.

Gahryman Arkadagymyz 2018-nji ýylyň awgustynda Gazagystan Respublikasynyň Aktau şäherinde geçirilen Hazarýaka döwletleriň Baştutanlarynyň V sammitinde eden çykyşynda bu möhüm meselä ünsi çekdi. Bellenilişi ýaly, Hazar deňziniň giňişliginiň aglaba böleginiň umumy suw giňişligi bolup durýandygyny nazara almak bilen, bu ugurda mundan beýläk-de işleri geçirmek zerurdyr. Ol adatdan daşary ýagdaýlara täsir etmek hem deňizde gözleg-halas ediş işlerini geçirmegiň möhüm bölegi bolup durýar. Şunuň bilen baglylykda, Hazarda gözleg we halas ediş işleri ulgamynda bäştaraplaýyn Ylalaşygy işläp taýýarlamak zerurdyr. Bu başlangyja laýyklykda, türkmen hünärmenleri Hazar deňzinde ylmy barlaglary geçirmek babatda hyzmatdaşlyk etmek hakynda Hazarýaka döwletleriň Hökümetleriniň arasyndaky Ylalaşygyň taslamasyny taýýarladylar. Ol Azerbaýjan Respublikasynyň, Eýran Yslam Respublikasynyň, Gazagystan Respublikasynyň, Russiýa Federasiýasynyň degişli edaralaryna iberildi.

Ýurdumyzyň Hazarýaka döwletleri bilen köpýyllyk hyzmatdaşlygynyň netijesinde Hazar syýasatynyň umumy esasy ýörelgeleri işlenip düzüldi. Esasy resminama bolan Hazar deňziniň hukuk derejesi hakynda Konwensiýa kabul edildi. 2022-nji ýylyň iýunynda Aşgabatda geçirilen VI Hazar sammitinde ähli gatnaşyjylar ekologiýa meseleleri boýunça ýakyn hyzmatdaşlyk etmäge ygrarlydyklaryny berk tassykladylar. Bu bolsa Hazarýaka döwletler bilen BMG-niň arasynda işjeň we ulgamlaýyn hyzmatdaşlygyň pugtalandyrylmagy üçin amatly mümkinçilikleri açýar. Türkmenistan Hazar deňziniň daşky gurşawyny, onuň bioserişdelerini gorap saklamak, birnäçe ekologiýa meselelerini çözmek bilen baglanyşykly wezipeleriň giň toplumy boýunça jikme-jik we ýokary derejede hyzmatdaşlyk etmek üçin halkara platformany döretmäge gönükdirilen «Hazar ekologik başlangyjyny» döretmek teklibini öňe sürdi.

Täze taryhy döwürde ýurdumyzda suw hojalygy pudagyna iň täze işläp taýýarlamalary ornaşdyrmaga gönükdirilen maksatnamalaýyn çäreler amala aşyrylýar. Bu pudagy ösdürmek türkmen halkynyň Milli Lideri, tarapyndan binýady goýlup, häzirki wagtda hormatly Prezidentimiziň baştutanlygynda üstünlikli durmuşa geçirilýän Türkmenistanyň döwlet syýasatynyň möhüm ugurlarynyň biri hökmünde kesgitlenendir. Ýurdumyzyň ähli welaýatlarynda suw howdanlary we suw saklaýjy desgalar guruldy. Bu bolsa suwuň bellenen ölçeglerde üznüksiz akymyny üpjün edýär. Şunuň bilen baglylykda, Garagum sährasynda «Altyn asyr» Türkmen kölüni gurmak boýunça giň gerimli taslamanyň amala aşyrylmagy möhüm ähmiýete eýedir. Bu özboluşly suw howdanynyň — çylşyrymly gidrotehniki ulgamyň gurulmagy ekologiýa, ykdysady we durmuş meselelerini üstünlikli çözmäge, Türkmenistanda hem, tutuş Merkezi Aziýa sebitinde hem uzak möhletli ekologik abadançylygy üpjün etmegiň üstünde netijeli işlemäge mümkinçilik berer.

Hormatly Prezidentimiziň gatnaşmagynda geçen ýyl Aşgabat şäherinde kuwwaty bir gije-gündizde 150 müň kub metr bolan we Germaniýanyň öňdebaryjy «PSE» kompaniýasynyň döwrebap tehnologiýalary, nou-haulary bilen enjamlaşdyrylan «Bagtyýarlyk» agyz suwuny arassalaýjy desgasynyň açylmagy munuň aýdyň güwäsidir. Bu desganyň gurluşygy Türkmenistanyň Prezidentiniň degişli Karary esasynda amala aşyryldy. Desganyň suw üpjünçiligi Garagum derýasynyň sag kenarynda ýerleşýän, göwrümi 1 million kub metr bolan açyk görnüşli suw howdanyndan gözbaş alýar. Howdanda tebigy usulda durlanan suw birinji suw göteriji bekediň degişli desgasyna öz akymyna akyp gelýär. Bu beketde dünýäniň öňdebaryjy «KSB» kompaniýasynyň enjamlary ornaşdyryldy. Soňra suw agyz suwuny arassalaýjy desga iberilýär, zyýansyzlandyrylýar we süzgüç howuzlaryna akdyrylýar. Geçen ýyl döwlet Baştutanymyzyň gatnaşmagynda Ahal welaýatynyň Ak bugdaý etrabynyň Ýaşlyk şäherçesinde-de kuwwaty bir gije-gündizde 30 müň kub metr bolan suw arassalaýjy desga ulanmaga berildi.

Türkmenistan suw serişdelerini, serhetüsti suwlary rejeli peýdalanmak meseleleri boýunça oňyn hyzmatdaşlygy ösdürmek ugrunda yzygiderli çykyş etmek bilen, bu ulgamda umumy bähbitlere laýyk gelýän möhüm başlangyçlary öňe sürýär. Ýurdumyzyň Birleşen Milletler Guramasynyň Ýewropa ykdysady komissiýasynyň serhetüsti suwlary hem-de halkara kölleri peýdalanmak we goramak hakynda Konwensiýasyna goşulmagy bu ugurda nobatdaky ädim boldy. Ol Türkmenistanyň BMG-niň Ýewropa ykdysady komissiýasynyň Helsinki konwensiýasynyň hem-de bu ugurdaky beýleki halkara ylalaşyklaryň kadalaryny üýtgewsiz berjaý edýändigini tassyklaýar.

Şeýlelikde, Türkmenistanyň suw diplomatiýasy Bitaraplyk hukuk derejesiniň çäklerinde halkara hukugyň ýörelgelerine, özara bähbitlilige we ähli taraplaryň gyzyklanmalaryny göz öňünde tutmaga esaslanýar. Suw hojalygy pudagyna öňdebaryjy suw tygşytlaýjy tehnologiýalary we dünýäniň iň gowy tejribelerini ornaşdyrmak babatda durmuşa geçirilýän anyk çäreler Türkmenistanyň ykdysady kuwwatyny artdyrmak, halkymyzyň ýaşaýyş-durmuş derejesini ýokarlandyrmak, umumy abadançylygyň we ösüşiň bähbidine netijeli sebit hem-de halkara hyzmatdaşlygy işjeňleşdirmek boýunça hormatly Prezidentimiziň öňde goýýan wezipelerini üstünlikli amala aşyrmaga ýardam edýär.